شین مثل شعور

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ربط یک بیت حافظ با یک حدیث ( با شرح مختصر )

مباش در پی آزار و هرچه خواهی کن

که در شریعت ما غیر از این گناهی نیست(1) 

معنی بیت : یکی از بزرگترین گناهان در دین ما « آزار و اذیت » دیگران است .

شرح :

نقل است که وقتی امام حسین( علیه السلام )برای وداع آخر ، به خیمة امام سجاد( علیه السلام ) ـ که بیمار بود ـ رفت ، بعد از دلداری دادن به آن حضرت ، وصایایی به ایشان فرمود از جمله این وصایا این است : « ای فرزندم ! بر حق ، اگرچه تلخ است ، صبر کن ؛ ای فرزندم از ستم به کسی که در برابر تو جز خداوند بزرگ مددکاری ندارد بپرهیز » (2)           

باید به این نکته توجه داشت که سفارشاتی که در لحظاتی چنین حساس ( قبل از شهادت ) آنهم توسط فردی مانند امام حسین (علیه السلام) آنهم به امام پس از خویش می‌فرماید حاکی از اهمیت فوق العاده‌ی این سفارشات دارد .

نکته دیگر : گاهی برای تأکید ، کلمات به صورت خاصّی می‌آیند ؛ اگر در این بیت « در شریعت ما غیر از آزار به دیگران گناهی وجود ندارد » می‌خواهد اهمیّت « آزار نرساندن به دیگران » را برساند نه اینکه جز ستم به دیگران گناهی وجود نداشته باشد . ( در حالی که اینهمه گناه هست که غیر از آزاد به دیگران وجود دارد )

برای توضیح این حدیث و اینکه چرا قید « کسی که در برابر تو جز خداوند بزرگ مدد کاری ندارد » آورده شده و آیا بر دیگران می‎شود ستم کرد ؟! ، باید گفت : شک نیست که ظلم از طرف هر کس به هر اندازه و بر هر کس مذموم و ناپسند است و این را هر عقل سلیمی می‌داند . در این قید معنای ظریفی نهفته است و ان این است که : ستم کردن به هرکس ( که به ظاهر  دارای نوعی طرفدار است )  به نوعی مشکل است و همین مشکل بودن ، انسان را محتاط می‎کند ، امّا در مورد کسی که ظاهراً هیچ یاوری ندارد ، به نوعی ، آسان به چشم می‎رسد و با عث « انجام این ستم » می‌شود ولی این حقیقت که کسی که ظاهراً و از نظر ما کسی ندارد ، در حقیقت کسی را دارد و او « خداست »

نکته اخر اینکه : یقیناً امثال امام سجاد (علیه السلام) نه تنها به هیچ کس ستم نمی‎کنند بلکه توهّم ستم کردن به دیگران نیز در مورد ایشان ، غلط است ؛ شاید امام حسین ( علیه السلام )  که خود یکی از بزرگترین مظلومان تاریخ است برای نسلهای بعد از خویش پیام می‎فرستاده است . و سفارش به امام سجّاد در اصل سفارش به ماهاست ( و الله العالم )

پانوشتها :

1- دیوان حافظ غزل 73 ، بیت 6

2- شیخ کلینی ـ اصول کافی ، جلد 2 ، صفحة 91 ، حدیث 13

به نام خداوند شهیدان و راستگویان

شرح توأم با ذوق یکی از بیتهای حافظ که به نظر نگارنده این سطور ( این حقیر ) به واقعه عاشورا ربط دارد : ( تقدیم به ساحت نوران آن غریب تشنه که سیه پوش عزایش شده ایم ) :

رندان تشنه لب را آبی نمی‏دهد کس    گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت(1)

برای فهم دقیق این بیت و ربط دادن آن با حادثة کربلا ، اول باید دید حافظ در بارة « رند » چه نظری دارد : حافظ « رند » را آگاه از « راز درون » (2) می‎داند (راز درون پرده ز رندان مست پرس 000 ) و باور دارد که اگر چه در « مجلس رندان » تمام خبرها هست امّا رازداری به خاطر مصلحت اندیشی (3) باعث می‎شود که آنان خاموشی اختیار کنند : (مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز / ورنه در مجلس رندان خبری نیست که نیست(3)) از ریا و نفاق دورند (4) توانایی حفظ این کسوت را دارند (5) عاشقی به معنای حقیقی آن ، که با رفاه زدگی و عافیت طلبی مقابل و مخالف است ، شیوة رندان است (6) و این شیوه موقوف هدایت است نه اینکه خودرو بتوان به آن رسید (7) حافظ معتقد است که : حالات رندان با حکم خدایی و علم غیب ، ربط دارد و این موهبت را از ازل به رندان عطا کرده‎اند (8) که این قوم ، حرص را به زندان کرده‎اند (9) برای در امان ماندن از خطا باید از آنان مدد خواست (10) تقدیر الهی با خواست آنان تغییر می‎کند (11) بی‎نیازی مخصوصاً بی‏نیازی از زهد ریایی ، از صفات آنان است (12) رندان مصداق « انسان کامل » هستند و کرم نمودن در حد کاملش را باید از آنان چشمداشت (13) .

رندان ، پارسا و با صفای دل و مستجاب الدّعوه (14) هستند . « عشق و رندی » از فضایل است (15) و رندان « جهان سوز » و « پخته » ‎ و « اهل درد » هستند(16) و خود بین و خود‎‎رأی نیستند (17) رندی ، گنجی است که راه وصولش بر هر کس آشکار نیست (18)

و امّا « رند » در اصطلاح عرفا ، کسی است که جمیع کثرات و تعیّنات وجوبی ظاهری و امکانی ، و صفات و اعیان را از خود دور کرده و سرافراز عالم و آدم است که هیچ مخلوقی به مرتبت رفیع او نمی‏رسد (19)

با توصیفاتی که از رند و رندی آمد ، آیا نمی‏توان ادعا کرد که امام حسین ( علیه السلام ) آن عارف و سالک حقیقی ، با از خود گذشتگیی که از خود نشان داد ، نه رند بلکه سر حلقة رندان جهان است ؟

در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالک     جهدی کن و سر حلقة رندان جهان باش (20)

در اینکه امام حسین ( علیه السلام ) امام زمانِ عصر خویش و ولی الله الاعظم بودند هم که شکی نیست و تشنه کامی ایشان و اصحاب و همراهانشان نیز در عاشورا جای بحث و اثبات ندارد ؛ بنابر همة آنچه گفته شد ، معنای بیت « رندان تشنه لب را آبی نمی‏دهد کس » کاملاً معلوم می‎شود : معنای این بیت حدیث دیو صفتی قومیست که از آب هم ـ آن هم بر کسی که مهریة مادرش آب است ـ مضایقه کردند و حرمت ولایتش را شکستند

در زلف چـون کمندش ای دل مپیچ کانجا   سرها بریده بینی بی جـرم و بی جنایت(21)

منظور حافظ از اینکه از « دل » می‎خواهد که در زلف چـون کمندش نپیچد ؛ این نیست که از این « زلف » باید دست برداشت و سراغ آن نرفت ؛ چرا که حافظ در بیتی دیگر می‎گوید :

خلاص حافظ از آن زلف تاب دار مباد     که بستگان کمند تو رستگارانند (22)

و یا :

بیا که با سر زلفت قرار خواهم کرد   که گر سرم برود برندارم از قدمت (23)

شاید منظورش از « مپیچ » این باشد که « دنبال دلیل نگرد » ؛ بدون دلیل این سرها را از بدن جدا کرده‎اند و یا اینکه دلیلی که دارند نا درست و به ناحق بوده است . هرچه هست این بیت مظلومیت شهدای کربلا را که بدون جرم و جنایت بریده شده‎اند را بیان می‎کند .

مرا از تست هر دم تازه عشقی     تو را هر ساعتی حسنی دگر باد(24)

قبلاً گفته شد که ریشة « حسین » « ح ، س ، ن » است . کسانی که عاشق ابا عبد الله ( علیه السلام ) هستند ، مانند همة عشقهای معنوی ، عشقشان در تزاید است و هر لحظه شکلی نو و تازه پیدا می‎کند . در ابیاتی دیگر از حافظ که در آنها ، باز حرف از حُسن است و دعا برای زیادتر شدن آن می‎خوانیم :

حسنِ تو همیشه در فزون باد   رویت همه ساله لاله گون باد

اندر سر ما خیال عشقت     هر روز که باد در فزون باد(25)

ترکیب «‌ هر ساله » ، می‎تواند اشاره‎ای به برپایی عزای امام حسین ( علیه السلام ) در هر سال باشد ؛ « لاله » که سمبلی برای شهادت است ، می‎تواند بیانگر این باشد که هرچه می‎گذرد مظلومیت امام حسین ( علیه السلام ) و یاران فداکارش هرچه بیشترنمایان می‎شود .

واژة « حُسن » مفهوم وسیعی دارد . « حسن » به معنی هرگونه نیکی و زیبایی و خوبی است ، مفهومی وسیع که تمام مواهب مادّی و معنوی ( توفیق عمل صالح و آمرزش و بهشت و هرگونه سعادت ) را شامل می‎شود (26) بدون تردید « حسن » به معنای حقیقی آن را باید در معصومین ( علیهم السلام ) که به عنوان انسان کامل هستند ، جست و چقدر جالب است که اسم دو سبط پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) ( حسن و حسین ) از ریشة « حُسن » گرفته شده است . در ابیات دیگری از حافظ می‏توان ما بین « حسن » و این خاندان ، رابطه‏هایی پیدا کرد از جمله :

ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما     آب روی خوبی از چاه زنخدان شما(27)

در این بیت ، که تأکیدی بر این است که اصلاً « خوبی » آبرویش را از خاندان عصمت و طهارت دارد ؛ وجود « ماه » که « ماه بنی هاشم » را به ذهن متبادر می‎کند و « آب » در « آبرو » می‏تواند اشاره‎های ظریفی به عاشورا ، باشد .

و یا در بیت :

ای پادشاه حسن خدا را بسوختیم     آخر سؤال کن که گدا را چه حاجت است(28)

که در کنار اثبات کمال « حسن » ؛ بر دادن حاجت از طرف پادشاه حسن ، تأکید شده است .

در این بیت نیز حرف از کمال « حسن » است :

هر سرو قد که بر مه و خور حسن می‎فروخت    چون تو در آمدی پی کاری دگر گرفت(29)

حافظ در غزلی بسیار زیبا با ردیف « حسن » هرچه در باور داشته را رو نموده است که اگر به بحثهایی که قبلاً آمد توجه شود و حافظ را رهرو صادق در راه خاندان عصمت و طهارت بدانیم ؛ همانگونه که خود بیان داشته (30) ـ همة آن می‎تواند در مدح معصومین ( علیه السلام ) باشد :

ای روی ماه منظر تو نو بهار حُسن       خال و خط تو مرکز حسن و مدار حُسن

در چشم پر خمار تو پنهان فسون سحر       در زلف بی‏قرار تو پیدا قرار حُسن

ماهی نتافت همچو تو در برج مینویی       قدی نخاست چون قدت از جویبار حُسن

خرم شد از ملاحت تو عهد دلبری       فرخ شد از لطافت تو روزگار حُسن

از دام زلف و دانة خال تو در جهان       یک مرغ دل نماند نگشته شکار حُسن

دائم به لطف دایة طبع از میان جان       می‏پرورد به ناز تو را در کنار حُسن

گرد لبت بنفشه از آن تازة و تر است       کاب حیات می‎خورد از جویبار حُسن

حافظ طمع برید که بیند نظیر تو       دیّار نیست جز رخت اندر دیار حُسن (31)

قبلاً در بارة اینکه فکر و اندیشة امام حسین ( علیه السلام ) برای همیشه زنده خواهد ماند مطالبی آمد امّا خوب است که این ابیات نیز که در آنها « حُسن » نیز به کار رفته است ، را هم جهت تکمیل ، آنچه گذشت مرور کنیم :

غبار خط بپوشانید خورشید رخش یا رب     بقای جاودانش ده که حُسن جاودان دارد(32)

در اوج ناز و نعمتی ای پادشاه حُسن    یارب مباد تا به قیامت زوال تو(33)

برای کلمة « حسن » به ابیات دیگری هم در غزلیات حافظ بر می‎خوریم (34) که ربط دادن آنها ، به امام حسین ( علیه السلام ) با خوانندگان عزیز !

 هر جا که دلیست ، در غم تو   بی صبر و قرار و بی سکون باد (35)

 در بارة این بیت می‎توان گفت که گاهی سخنی به صورت انشائی است امّا معنایی دعایی ( و یا امری ) می‎دهد و گاهی برعکس است ؛ این ، حتی در زبانهای دیگر ( مثلاً عربی ) نیز دیده می‎شود (36) « باد » در این بیت ، که معنی دعایی « باشد » می‎دهد ، می‎تواند به معنای « است » باشد . بنابراین ، معنای بیت اینگونه می‎شود : تمام دلها در غم شهادت تو بی‎صبر و ... است . این را باید به امام حسین ( علیه السلام ) گفت که « عالم » همه دیوانة اوست :

مژگان تو تا تیغ جهانگیر بر آورد     بس کشتة دل زنده که بر یکدگر افتاد (37)

 از این بیت می‎توان این معنا را استنباط کرد که : پس از واقعة کربلا ، هر جا بر علیه استبداد قیامی صورت گرفته است از حرکت امام حسین ( علیه السلام ) الگو برداری شده است . در بسیاری از قیامها ( از جمله انقلاب اسلامی ایران که با نام حسین ( علیه السلام ) شروع شده و شعارش این بوده که : « نهضت ما حسینیه ، رهبر ما خمینیه » ) مستقیماً نام و یاد امام حسین ( علیه السلام ) مطرح بوده است و چه بزرگانی که در این را به شهادت نرسیده‎اند . از « کشتة زنده دل » به واژة شهید می‎رسیم ؛ همو که بر جریدة عالم ، دوام او ( مانند سرورش امام حسین ( علیه السلام ) ثبت است ) (38)

پانوشتها در پست قبلی

...

خداوند کریم اسم ما را جزء عزاداران واقعی اباعبدالله ثبت بفرماید

التماس دعا

بسمِ الله الرّحمن الرّحیم

چون امکان ارسال مطالب این مقاله در یک صفحه ممکن نبود ، آن را در دو بخش آوره ام

این بخش دوم است لطفاً هر دو بخش را بخوانید و نظر هم یادتان نرود

                درک پنجم « هاویه »است : وَاَمّا مَنْ خَفَّتْ موازینُهُ ، فَاُمُّهُ هاویه ، وَما اَدْراکَ ماهِیه ، نارٌ حامِیه (17)

   یعنی: امّا آن کسی که ترازوی (عمل) او سبک باشد ، پناهگاهش هاویه است و تو چه می‎دانی هاویه چیست ؟ آتشی است داغ و سوزان

     در قرآن کریم در یک مورد از دوزخ به عنوان « هاویه » یاد شده است در صفحة 571 مفردات راغب ، علت نام گذاری این طبقه به هاویه ، به این صورت بیان شده است : “ این واژه در اصل از ماده « هُویّ » به معنای افتادن و سقوط کردن از بلندی به پستی است ؛ هوای نفس را به این جهت هوی گفته‎اند که صاحبش را در دنیا به پستیها می‎کشاند و در آخرت او را در هاویه می ‎اندازد از

امام صادق ( علیه السلام ) و ایشان از رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کرده است : کسانی که در هاویه می‎افتند به اندازة پیمودن هفتاد « خریف » راه ، در عمق هاویه سقوط می‎کنند هرگاه به انتهای هاویه رسیدند ، هاویه فوران می‎کند وآنان را به اندازه 70 خریف به طرف بالا می‎راند ، پس از رسیدن به بالای هاویه ، باز به طرف پایین سقوط می‎کنند واهل هاویه همینطور برای ابد عذاب می‎شوند . 181)

درک ششمِ دوزخ « سعیر » است . در قرآن کریم درمورد تقسیم بندی مردم ، درروز قیامت ، به این آیه برمی‎خوریم :         

« فَریقٌ فِی الْجَنَّهِ وَ فَریقٌ فِی السَّعیر » (19)

 یعنی : گروهی در بهشت و گروهی در سعیر خواهند بود

      واژه « سعیر » 16 بار و به صورت جمع ( سُعُر ) 2 بار در قرآن کریم آمده است . این واژه که در اصل از سَعْر ( بر وزن فقر ، به معنای برافروختن آتش ) گرفته شده ، به معنای آتش شعله ور آمده است ، لذا سعیر به معنای آتش سوزان و ملتهب است .

      در سعیر سیصد چادر آتشین بر پا شده است ودر هر چادری سیصد قصر آتشین است ، ودر هر قصری سیصد اتاق آتشین است ، ودرهر اطاق ، سیصد گونه از انواع عذابهای آتشین ، که در آنها مارها و عقربهای آتشین و غل های جامعة (20)آتشین وزنجیرهای آتشین است ، و این است معنای گفتة خداوند متعال که می‎فرماید :

« اِنَا اَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ سَلاسِلَ وَ اَغْلالاً وَ سَعیراً » (21)

     یعنی : ما برای کافران سلسله‎ها وزنجیرها وغلها وآتش سعیررا مهیا کرده‎ایم

       درک هفتم دوزخ « جهنم » است . از جهنم می‎توان به معروفترین اسم برای کانون قهر و غضب الهی یاد کرد . « جهنم » از یک طرف نامی کلی و عمومی برای همة طبقات دوزخ است و از طرف دیگر نام مخصوص یکی از طبقات آن می‎باشد .

     « فلق » در جهنم است ؛ و« فلق » چاهی است که وقتی سر آن را برمی‎دارند ، آتش آن به شدت شعله‎ور می‎شود و فوران می‎کند ، این طبقه از بدترین طبقات دوزخ است و « صَعودا » نام کوهی است که در میان جهنم واقع شده ، وجنس آن از مس است ، و « اَثاما » رودخانه‎ای از مس گداخته شده است که دراطراف آن کوه ، جریان دارد ، و این مکان از بدترین جاهای این طبقه است و             .

و عذاب آن از همه عذابها شدیدتر است . (22)

       شاید یکی از دلایلی که «جهنم » بیش از اسامی دیگر دوزخ ، در بین مسلمانان مشهور است ، این گفتار پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) باشد که فرمود : “درک هفتم دوزخ ، جهنم است که محل عاصیان امت من می‎باشد” (23)

     کلمه جهنم 77 بار در قرآن کریم تکرار شده است ، مثلاً در این آیه : « وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَعین » (24) یعنی : جهنم میعاد گاه همه آنهاست

    نقل است که بر سر در هفتم ( یعنی جهنم ) سه جمله نوشته‎اند : از نفس خود حسابرسی کنید ، پیش از آنکه به حساب شما رسیدگی کنند و خود را ملامت و توبیخ کنید ، پیش از آنکه ملامت و توبیخ شوید و خداوند عزوجل را بخوانید پیش از آنکه بر او وارد شوید و دیگر قدرت و امکان خواندن اورا نداشته باشید . (25)

خداوند ما و شما را از عذابهای جهنم حفظ فرماید : ربّنا ءاتنا فِی الّنیا حسنة و فِی الْآخیرةِ حَسَنةً وَ قِنا عذابَ النّار (26 )

پاورقیها

  17- سورة القارعه ـ آیات 8 تا 11

18- شیخ صدوق ، محمد ابن علی  –   خصال ، ترجمة مدرس گیلانی ، سازمان انتشارات جاویدان ، صفحة 297 

19- سوره شوری ، آیه 7

20- غل جامعه غلی است که بر گردن نهند و زنجیرهایی را که به دست بسته شده است با آن متصل کنند . واز این جهت ان را جامعه گویند .       

21- سوره انسان ـ آیه 5

22- .بحار الانوار ـ جلد 8 ، صفحة 285

23-عابدی ، غلامحسن ـ چند داستان آموزنده و معراج پیامبر ( ص ) ، انتشارات دار النشر اسلام ، قم ، پائیز 1374 ، صفحة 16